«Του Σταυρού». Ετσι είναι γνωστή και αποκαλείται η μεγάλη Δεσποτική γιορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού που τιμά κάθε 14η Σεπτεμβρίου το εορτολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Ο τρόπος της εκφώνησης της γιορτής δεικνύει ότι εκτός από μεγάλη ήταν και ιδιαιτέρως οικεία στην ελληνική κοινωνία που ακόμη και σήμερα – που το θρησκευτικό συναίσθημα έχει υποχωρήσει συγκριτικά με το παρελθόν – γιορτάζεται μεγαλόπρεπα από την Εκκλησία, ενώ οι πιστοί κρατούν αυστηρή νηστεία.
Η ημέρα αυτή αποτελούσε ορόσημο για την ελληνική ύπαιθρο όπως αυτό αυτό αποτυπώνεται σε δίστιχα που αναφέρονται στην ημέρα και τη γιορτή συνόδευαν σειρά εθίμων ανά τη χώρα, όπως το «Πολυσπόριο» αλλά και η «κηδεία του Λειδηνού», ενώ οι εκκλησιές και τα σπίτια των πιστών ευωδιάζουν βασιλικό.
Ο Αγιος Κωνσταντίνος και η Αγία Ελένη
Η μεγάλη σπουδαιότητα και η πνευματική αξία του Τιμίου Σταυρού παρακίνησε τον Αυτοκράτορα Μέγα Κωνσταντίνο, το έτος 326 μ.Χ. να χρηματοδοτήσει αποστολή στην Παλαιστίνη για τον εντοπισμό του.
Η σπουδαιότητα της αποστολής ήταν τέτοια που επικεφαλής έθεσε την μητέρα του, την Αγία Ελένη. Φτάνοντας στα Ιεροσόλυμα η Αγία Ελένη και ανεβαίνοντας στον Γολγοθά αντίκρυσε τον ειδωλολατρικό ναό της θεάς Αφροδίτης.
Οι Ρωμαίοι τον είχαν χτίσει στο σημείο όπου βρισκόταν ο τάφος του Ιησού το 70 μ.Χ., όταν κυρίευσαν την επαναστατημένη Ιερουσαλήμ και κατέσκαψαν και ισοπέδωσαν όλη την πόλη και τα περίχωρά της. Κατά την ανοικοδόμηση στον σημείο που βρισκόταν ο τάφος του Ιησού, χτίστηκε ιερό της Αφροδίτης. Αυτόν το ιερό γκρέμισε η Αγία Ελένη και άρχισε εκτεταμένες ανασκαφές, αναζητώντας τον Τίμιο Σταυρό.
Ο βασιλικός και ο Τίμιος Σταυρός
Ο μυρωδάτος και χιλιοτραγουδισμένος βασιλικός, το πολυαγαπημένο φυτό του ελληνικού λαού, συνδέεται με την εύρεση του Τιμίου Σταυρού και με την Αγία Ελένη. Οταν εκείνη προβληματισμένη βάδιζε στους Αγίους Τόπους και αναρωτιόταν που να σκάψει για να βρει τον Τίμιο Σταυρό την προσέλκυσε μια υπέροχη, ξεχωριστή μυρωδιά. Αναζητώντας την προέλευσή της βρέθηκε μπροστά σε ένα σημείο όπου ήταν γεμάτο από πράσινους θάμνους, που ευωδίαζαν άρωμα ξεχωριστό. Η Αγία Ελένη ένιωσε ότι αυτό δεν μπορεί παρά να ήταν κάποιο σημάδι και αποφάσισε να σκάψει στις ρίζες των θάμνων όπου και βρήκε τον Σταυρό του Χριστού. Από τότε το ευωδιαστό φυτό, αναφέρει η παράδοση, ονομάστηκε «βασιλικός» καθώς φύτρωσε στο σημείο που σταυρώθηκε ο «Βασιλιάς των Ιουδαίων» και επειδή βοήθησε τη Βασίλισσα να βρει το ιερό κειμήλιο. Αυτός και είναι ο λόγος που ο Αγιος Κωνσταντίνος και η Αγία Ελένη εικονίζονται στη βυζαντινή Αγιογραφία έχοντας ανάμεσά του τον Τίμιο Σταυρό.
Ρωσική εικόνα με τους Αγιο Κωνσταντίνο και Αγία Ελένη
Οπως αναφέρει ο θεολόγος, δάσκαλος και φιλόλγος Απόστολος Ποντίκας, «ο μυρωδάτος βασιλικός, όπως πιστεύει ο λαός μας, φύτρωσε εκεί ακριβώς που ήταν ο Τίμιος Σταυρός απ’ τις σταλαματιές του Άγιου Αίματος του Χριστού».
Το Θαύμα του Σταυρού
Σύμφωνα με τις αναφορές, οι σταυροί που βρέθηκαν στο σημείο της ανασκαφής δεν ήταν ένας αλλά τρεις. Η συγκίνηση από την ανεύρεσή τους ήταν μεγάλη ωστόσο κανείς δεν μπορούσε να ξέρει ποιος από τους τρεις ήταν του Ιησού.
Οπως αναφέρουν και οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί Φιλοστόργιος και Νικηφόρος, ο επίσκοπος Ιεροσολύμων Μακάριος με αρκετούς Ιερείς, αφού έκανε δέηση, άγγιξε τους σταυρούς στο σώμα μιας γυναίκας που είχε πεθάνει λίγη ώρα πριν.
Όταν ήλθε η σειρά και άγγιξε τον τρίτο σταυρό, η ζωή επέστρεψε στο σώμα της γυναίκας. Έτσι κατάλαβαν ότι ο τρίτος σταυρός ήταν ο Τίμιος – Ζωοποιός Σταυρός.
Η ύψωση του Τιμίου Σταυρού
Η Υψωσις τους Τιμίου Σταυρού, (1675) Σίμος Ροδακιός – Μικρά Ασία
Βυζαντινό Μουσείο.
Η είδηση της ευρέσεως του Τιμίου Ξύλου διαδόθηκε αστραπιαία σε όλες τις περιοχές πέριξ της Ιερουσαλήμ. Πλήθη πιστών άρχισαν να συρρέουν για να αγγίξουν και να προσκυνήσουν τον Σταυρό του Ιησού Χριστού. Ο συνωστισμός ήταν τόσο μεγάλος και πολλοί πιστοί δεν κατάφεραν καν να δουν τον Τίμιο Σταυρό. Αυτό έκανε τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Μακάριο να υψώσει τον Τίμιο Σταυρό μέσα στο Ναό, σε μέρος υψηλό, ώστε να τον δουν όλοι.
Η αρπαγή του Τιμίου Σταυρού από τους Πέρσες
Το 614 μ.Χ., ο Πέρσης βασιλιάς Χοσρόης Β’ (590- 628) κατέλαβε την Αγία Πόλη της Ιερουσαλήμ, άρπαξε το Τίμιο Σταυρό και τον μετέφερε στην Περσία.
ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ηράκλειος (610- 641) εκστράτευσε κατά των Περσών
Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, στις 14 Σεπτεμβρίου του 628, ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ηράκλειος (610- 641) εκστράτευσε κατά των Περσών, πήρε πίσω τον Τίμιο Σταυρό και τον επέστρεψε στον ναό της Αναστάσεως των Ιεροσολύμων, όπου τον ύψωσε ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Αγιος Ζαχαρίας (609-631). Εξαιτίας της επιστροφής του Τίμιου Σταυρού στην Ιερουσαλήμ, από τότε, σε Ανατολή και Δύση, την 14η Σεπτεμβρίου γιορτάζεται η Υψωση του Τιμίου Σταυρού ως μεγάλη, ακίνητη δεσποτική γιορτή.
Τα έθιμα του Σταυρού
Την παραμονή της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού οι νοικοκυρές συνηθίζουν – πολύ περισσότερο στο παρελθόν και λιγότερο σήμερα – να κόβουν από τις γλάστρες και τους κήπους τους τον βασιλικό και να τον πηγαίνουν στην εκκλησία για το στολισμό του Τιμίου Σταυρού.
«Με τ΄Σταυρού τον αγιασμό κάμνε το προζύμ’ για ούλο το χρόνο»
Την ημέρα του εορτασμού της υψώσεως του Σταυρού που είναι ημέρα αυστηράς νηστείας – δεν τρώνε ούτε λάδι – ο ιερέας μετά τη θεία λειτουργία μοιράζει στους πιστούς κλαδάκια βασιλικού για ευλογία. Ωστόσο όταν η 14η Σεπτεμβρίου πέφτει Σάββατο ή Κυριακή η νηστεία επιτρέπει το λάδι.
Το προζύμι της νέας χρονιάς
Με τον Αγιασμό και το βασιλικό της Υψώσεως του Σταυρού οι νοικοκυρές τότε που ακόμη ζύμωναν, έφτιαχναν το προζύμι της νέας χρονιάς για να ζυμώσουν το ψωμί αλλά και τα πρόσφορα. Το έθιμο έχει εξασθενήσει ωστόσο το διατηρούν ακόμη όσες πιστές επιλέγουν να προσφέρουν ζυμωτά πρόσφορα στις εκκλησίες.
«Με τ΄Σταυρού τον αγιασμό κάμνε το προζύμ’ για ούλο το χρόνο» συμβούλευαν οι μητέρες τις θυγατέρες τους.
Όταν ο λαογράφος Γεώργιος Μέγας απεσταλμένος από την Ακαδημία Αθηνών επισκέφτηκε το Κατάλακκο για να καταγράψει τα έθιμα της Λήμνου, οι Λημνιές του είπαν: «κάθε σπίτι, κάθε νοικοκυρά φέρνει ένα κουμάρ’ με νερό στην εκκλησιά, τ’ αφήνουν στη μέση της εκκλησίας, όπου γίνεται ο αγιασμός, και μετά το παίρνουν. Με τον αγιασμό αυτό κάνουν το προζύμι της χρονιάς το κάνουν καινούργιο. Το παλιό το σβούν΄ το ζυμώνουν την τελευταία εβδομάδα».
Το βασιλικό που έπαιρναν από τον ιερέα αρχικά τον χρησιμοποιούσαν για να σταυρώσουν το προζύμι και στην συνέχεια τον τοποθετούσαν μέσα σε ποτήρι ώστε να βγάλει ρίζες και να τον ξαναφυτεύσουν.
«Βασιλικός κι αν μαραθεί
Κι αν γείρουν τα κλωνιά του
Ρίξε νερό στη ρίζα του
Να’ ρθεί στα πρωτινά του».
Για τους γεωργούς τα μέσα Σεπτέμβρη ήταν πια και ο κατάλληλος καιρός για να αρχίσουν σιγά σιγά να σπέρνουν. Έλεγαν: «του Σταυρού σταύρωνε και σπέρνε».
Την ημέρα του Σταυρού, οι ναυτικοί συνήθιζαν να σταματούν τα μακρινά ταξίδια με ιστιοφόρα, όπως συμβούλευε η παροιμία: «Του Σταυρού, σταύρωνε και δένε».
Η ημέρα του Σταυρού σταθμός για τις αγροτικές εργασίες
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η καταγραφή εθίμων της ημέρας του Σταυρού από τον ιστορικό και λαογράφο Απόστολο Ποντίκα: «Ο αγιασμένος βασιλικός (το σταυρολούλουδο), ο λαός μας, πιστεύει πως έχει αρκετές θεραπευτικές και θαυματουργικές ικανότητες, και το φυλάει στο εικονοστάσι.
Η μέρα του Σταυρού, αποτελεί και χρονικό σταθμό για τις αγροτικές ασχολίες.
Σε μερικούς μάλιστα τόπους η 14η Σεπτεμβρίου λαμβάνεται ως αρχή και ως τέρμα για τις μισθώσεις των εργατών, των βοσκών κ.τ.λ.. Σταματούν τώρα οι καλοκαιρινές συνήθειες, όπως ο μεσημεριανός ύπνος και το δειλινό γεύμα, που τις έκανε μέχρι τώρα απαραίτητες η μεγάλη καλοκαιρινή μέρα».
Η κηδεία του Λειδινού
«Κυρίως στην Αίγινα, συνηθίζουν την ημέρα αυτή να κηδεύουν τον Λειδινό και να τον θρηνούν, με μιμητική παράσταση, που έχει πιθανότατα αρχαία καταγωγή.
Άλλοτε ήταν γιορτή γυναικών, αλλά σήμερα προετοιμάζεται από τις γυναίκες και τελείται από τα παιδιά. Με πανιά και άχυρα κατασκευάζουν ανδρική μορφή και την εκθέτουν σαν σε κηδεία, ανάβουν κεριά και τη μοιρολογούν. Το είδωλο είναι σε φυσικό μέγεθος και αρχικά η παράσταση δεν αφορούσε το δειλινό, αλλά κάτι πολύ πιο σοβαρό, την εξαφάνιση της βλάστησης και την αναγέννησή της την άνοιξη, όπως και στις ανάλογες εαρινές τελετές. Έτσι, φαίνεται ότι το είδωλο έχει ολοφάνερα φαλλική μορφή.
«Ο Λειδινός είναι ένα φθινοπωρινό αγροτικό, φαλλικό έθιμο, με συμβολικό χαρακτήρα και διάχυτο το περίφημο σατιρικό πνεύμα του Διονύσου, που από αρχαιοτάτων χρόνων, μέχρι και σήμερα αναβιώνει στην Αίγινα».
Το πολυσπόριο
«Η ιερότητα της μέρας αυτής, συντελεί, ώστε να γίνονται τότε οι προετοιμασίες για τη σπορά που πλησιάζει, και κυρίως η ευλόγηση του προορισμένου γι’ αυτήν εκλεκτού σπόρου. Για τον σκοπό αυτόν στέλνουν στην εκκλησία πολυσπόριο, μείγμα από όλα τα είδη των σπόρων, για να λειτουργηθούν και να ευλογηθούν.
«Από τη μέρα αυτή και οι ναυτικοί σταματούν τα μακρινά ταξίδια, όπως συμβουλεύει και η κοινή παροιμία: Του Σταυρού, σταύρωνε και δένε, ή του Σταυρού κοίτα και του Άη-Γιωριγού, ξεκοίτα»
Υπάρχει η συνήθεια – οι γεωργοί – από το τελευταίο δεμάτι στάχυα, όταν θερίζουν, να πλέκουν με τέχνη μια ωραία δέσμη, το χτένι ή τον σταυρό, που την κρεμούν στο εικονοστάσι του σπιτιού. Όταν έρθει ο καιρός της σποράς, τότε τους κόκκους του σιταριού της δέσμης αυτής, που έχουν ήδη ευλογηθεί την ημέρα της Υψώσεως του Σταυρού στην εκκλησία, τους ανακατεύουν με τον σπόρο».
Ο Τίμιος Σταυρός και οι ναυτικοί
Τέλος «Από τη μέρα αυτή και οι ναυτικοί σταματούν τα μακρινά ταξίδια, όπως συμβουλεύει και η κοινή παροιμία: Του Σταυρού, σταύρωνε και δένε, ή του Σταυρού κοίτα και του Άη-Γιωργιού, ξεκοίτα».
Τα έθιμα του Σταυρού ανά περιοχή
Στην Κορώνη
“Εις την Κορώνην” κάνουν ζυμάρι και βάνουν απάνω το κλωνί το βασιλικό που παίρνουν του Σταυρού από την εκκλησά ‘ ως την άλλη μέρα φουσκώνει και γίνεται προζύμι από μόνο του.
Το προζύμι αυτό 40 μέρες δεν το δανείζουν, και το πρώτο ψωμί που θα ζυμώσουν μ’αυτό θα το κάνουν λειτουργιά και θα το μοιράσουν.
“Η ιερότητα της μέρας συντελεί, ώστε να γίνονται τότε οι προετοιμασίες για τη σπορά που πλησιάζει, και κυρίως η ευλόγηση του προορισμένου γι’αυτήν εκλεκτού σπόρου. Για τον σκοπό αυτό στέλνουν στην εκκλησία πολυσπόριο, μείγμα απ’όλα τα είδη των σπόρων, για να λειτουργηθούν και να ευλογηθούν.
Στους Γαλανάδες της Νάξου
Στους Γαλανάδες της Νάξου την ημέρα αυτή “κάθε γεωργός θα βάλει σε μια πετσέτα λίγο κριθάρι, λίγα φασόλια, κουκιά και ό,τι άλλο έχει, για να σπείρει, και τα πάει στην εκκλησιά κι αφήνει την πετσέτα του δεξιά της Αγίας Θύρας ‘ εκεί σχηματίζεται σωρός ολόκληρος, τον οποίον ο ιερεύς ευλογεί μετά το τέλος της λειτουργίας. Καθένας κατόπιν παίρνει την πετσέτα του με το λειτουργημένο σπόρο. Όταν πρόκειται να σπείρει, ο γεωργός θα βάλει μέσα στο δισάκι του, που περιέχει τον σπόρο, που θα σπείρει.
Η γιορτή του Σταυρού στον Πόντο
Μεγάλη δεσποτική εορτή της Χριστιανοσύνης, η 14η Σεπτεμβρίου και στον Πόντο την τιμούσαν με τη δέουσα χριστιανική ευλάβεια. Ήταν τόσο σημαντική γιορτή για τους Πόντιους που ονόμασαν το μήνα Σεπτέμβριο Σταυρίτες προς τιμήν της.
Ήταν ημέρα αργίας και νηστείας. Οι νοικοκυρές από την προηγουμένη είχαν ετοιμάσει τα «φαεία» του Σταυρού, που ήταν νηστίσιμα και μάλιστα αλάδωτα, αφού σύμφωνα με την ορθόδοξη θρησκεία την ημέρα του Σταυρού νήστευαν και το λάδι, εκτός κι αν έπεφτε Σάββατο ή Κυριακή.
Ανήμερα της γιορτής πήγαινε όλη η οικογένεια στην εκκλησία. Ο τόπος ευωδίαζε από τον βασιλικό, που κατά την παράδοση η μυρωδιά του οδήγησε στην ανεύρεση στου Τιμίου Σταυρού.
Στο τέλος της λειτουργίας έπαιρναν βασιλικό από τα χέρια του παπά και τον πήγαιναν στο σπίτι, για να έχουν την ευλογία του.
Τον τοποθετούσαν στα εικονίσματα, και κάθε φορά που θυμιάτιζαν έκαιγαν κι από ένα φυλλαράκι στο θυμιατήρι. Οι νοικοκυρές με ένα κλωνί βασιλικού έφτιαχναν προζύμι για να το χρησιμοποιήσουν στην παρασκευή ψωμιού ή πρόσφορου, και το μεσημέρι όλη η οικογένεια μαζευόταν στον τραπέζι, όπου έτρωγαν τα φαεία του Σταυρού.
Στην Κρήτη οι αμπελουργοί, με το βασιλικό σταυρώνουν το κρασί, ενώ σε περιοχές παραγωγής λαδιού, οι νοικοκυρές την ημέρα αυτή κοπανούσαν στο γουδί ελιές και με το λάδι αυτό άναβαν το καντήλι.
Στην περιοχή της Πελοποννήσου οι ελαιοπαραγωγοί, έδεναν ένα ρόδι με ένα κλωνάρι ελιάς και πρωί- πρωί του Σταυρού πήγαιναν στον γιαλό και το βουτούσαν στο νερό, λέγοντας: Όπως, τρέχει το νερό, έτσι να τρέχουν τα καλά στο σπιτικό.
Σε χωριά της Θεσσαλίας, έστελναν στην εκκλησία για ευλογία, το σταυρό, τον ψάθινο ή το χτένι, που ήταν η τελευταία χεράδα του θέρους, την οποία φύλαγαν στο εικονοστάσι από τον ιερέα. Ο ιερέας ευλογώντας, τους σπόρους έλεγε την εξής ευχή «βλαστήσαι την γην, και δούναι σπέρμα το σπείρον, και άρτον εις βρώσιν ». Εξάλλου, επειδή την ημέρα αυτή τηρείται αυστηρή νηστεία, οι αμπελουργοί των χωριών της Ελασσόνας, μοίραζαν σταφύλια στους συγχωριανούς τους.
Του Σταυρού ανοίγουν τα Ουράνια
Ο λαός μας πιστεύει ότι του Σταυρού ανοίγουν τα ουράνια, σε σχήμα σταυρού, όπως συμβαίνει τα Θεοφάνεια, τη Μεταμόρφωση και την Πρωτοχρονιά. Του Σταυρού άρχιζε η περίοδος για τους αγρότες, τους ναυτικούς και βοσκούς. Έτσι, έληγαν τα θερινά ενοικιοστάσια και άρχιζαν τα νέα, για τα στανοτόπια, τα χειμερινά.
«Του Σταυρού του κλέφτη»
Οι βοσκοί άφηναν ελεύθερα τα κοπάδια τους στα χωράφια, αφού οι καρποί είχαν μαζευτεί. Ακριβώς, την ημέρα αυτή την λέγανε «του Σταυρού του κλέφτη, γιατί αμολούσαν τα κατσικοπρόβατα και βοσκούσαν στα χωράφια».
Εξάλλου, μια και ημέρα αυτή ήταν των βοσκών, πήγαιναν στην εκκλησία μαλλιά από τα αιγοπρόβατα, μαζί με ένα Πρόσφορο. Μετά την ευλογία από τον ιερέα έπλαθαν λίγο ψωμί και μαλλί και το έβαζαν στα κουδούνια του κοπαδιού για φυλαχτό. Με τη γιορτή του Σταυρού συνδέεται η προετοιμασία της σποράς των γεωργών, που θα γονιμοποιήσει τη γη στη νέα χρονιά.»
